Tên di sản : Đền Xuân Phương-Đông Hải Đại vương
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di tích :
Di tích lịch sử
Sô quyết định : Số 217/QĐ- VHTT
Giới thiệu
Đền Xuân Phương thờ danh tướng Nguyễn Phục, được xem là nơi thờ tự chính của cư dân ven biển Thanh Hóa. Tại thôn Lan có ngôi đền thờ và còn lưu giữ được nhiều hiện vật quý và tư liệu quý về nhân vật lịch sử này.
Về di tích: Về mặt bằng di tích đây là một khu đất rộng rãi bằng phẳng, một hậu cung được xây dựng theo kiểu thông thường trong mấy năm trở lại đây. Phía trước của đền được nhìn ra một cánh đồng rộng của làng, phía sau tiếp giáp với làng Xuân Phương. Từ trung tâm của đền xuống biển khoảng 2km.
Đền được cấu tạo 3 gian, 2 mái. Trên mái được lợp bằng ngói Hòa Bình mới. Trên bờ dài và bờ nóc được đắp những đường gờ nổi và trang trí những hình con giống. Ở phía trong là nơi đặt bàn thờ, trên bàn thờ là những con hạc bằng đồng, bát hương và một số con vật trong bộ Tứ linh mà ta vẫn thấy trong các đền thờ.
Nhìn chung về mặt bằng kiến trúc ngôi đền tuy nhỏ nhưng chắc chắn, quang cảnh bố trí trang nghiêm, tạo nên một không gian linh thiêng tụ phúc.
Về tài liệu văn bản: Hiện tại di tích còn giữ được khá nhiều tài liệu văn bản gốc liên quan đến danh tướng Nguyễn Phục, trong đó có bản thần phả bằng chữ Hán. Bản thần phả này có ghi chép về thân thế và sự nghiệp của Nguyễn Phục, về phong tục tập quán và việc tế lễ của làng Xuân Phương trước đây. Đây là một văn bản quý giúp các nhà nghiên cứu lịch sử, văn hóa tìm hiểu thêm về quá trình lập làng và di dân trong lích sử của cư dân ở một vùng đất cửa biển này.
Tuy di tích không còn giữ được một đạo sắc nào nhưng qua bản thần phả ta biết được đền Xuân Phương đã được các vua từ thời Lê cho đến thời Nguyễn có sắc phong tặng cho đền.
Về hiện vật trong di tích: Thăm viếng di tích theo thứ tự từ ngoài vào, trước tiên ta bắt gặp những ngai thờ bằng gỗ được đặt trang trọng trên bàn thờ được sơn son thếp vàng. Những ngai thờ và bàn thờ này được trang trí về mặt mỹ thuật với hình các lá cúc cách điệu, hình các con giống, các đường truyện khá đẹp và phong phú.
Trên bàn thờ là những bát hương bằng đá, bằng sứ, đặc biệt là hai ngai thờ được chạm khắc khá công phu, sơn son thếp vàng. Tuy nhiên trong ngai thờ còn thiếu bài vị và thánh vị của Nguyễn Phục. Ngoài những đồ thờ chính còn một số đồ tế khí khác bằng sứ, bằng đồng như cây đèn, lư hương, hộp đựng các đạo sắc. Ngoài ra còn một số câu đối băng vải nỉ, nội dung chủ yếu ca ngợi công đức của danh tướng Nguyễn Phục.
Tóm lại: Về mặt bằng không gian, đền Xuân Phương nằm ở một vị trí khá đẹp, nhưng rất tiếc công trình kiến trúc gỗ trước đây bị phá hủy hoàn toàn. Trong những năm gần đây nhân dân lập đền thờ ông, ngôi đền tuy nhỏ nhưng cũng nói lên lòng tôn kính của cư dân nơi đây đối với một nhân vật lịch sử của đất nước mà ông đã được nhân dân tôn thờ là một vị thánh.